کد مطلب:19121 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:6

گنجینه پرسمان » اخلاق و عرفان

الگوهاي تزكيه نفس در قرآن چگونه ارائه شده است؟

چگونگي طرح تزكيه نفس در قرآن, تنها به يادآوري خطوط كلي و اصول علمي آن نيست, بلكه در كنار يادآوري علمي آن، الگوها و اسوه هاي عملي و تربيت يافتگان مكتب تزكيه ارائه مي شود, تا هر سالكي اسوه خود را در تهذيب روح, شناسايي كرده و به او اقتدا كند. همچنين راه هاي تحصيل طهارت روح را در مسائل گوناگون بازگو مي كند تا هر متطرقي راه تطهير جان خود را بشناسد و در آن راه گام بردارد كه در ذيل نمونه هايي از آن مطرح مي شود.

الف) درباره بعضي از مسائل خانوادگي پس از وقوع طلاق و پايان يافتن عده, مي فرمايد: مانع آنها نشويد كه با همسران خود ازدواج كنند, اگر در بين آنها به طريق پسنديده اي تراضي برقرار گردد. اين دستوري است كه تنها افرادي از شما كه به خدا و روز قيامت ايمان دارند, از آن پند مي گيرند, اين دستور براي رشد خانواده شما مؤثرتر و براي زدودن آلودگي ها مفيدتر است «وَ إِذا طَلَّقْتم النِساء فَبَلغن أَجلهن فَلا تَعظِلوهُنَّ أَن يَنْكِحن أَزواجهن إِذا تَراضَوا بينهم بِالمعروف ذلِك يُوعَظُ بِه من كان منكم يؤمن بالله واليَومِ الاخِر ذلِكم أَزكي لَكم وأَطهر وَالله يَعلم وأنتُم لا تَعلمون» بقره/232. از اين آيه استفاده مي شود حفظ آزادي زن در انتخاب همسر جديد با تراضي طرفين براي جامعه آزكي و اطهر خواهد بود. نزاهت اخلاقي و حقوقي و فقهي امت اسلامي مرهون طي راههايي است كه يكي از آنها تأمين آزادي زنان در تشكيل خانواده است.

ب) درباره بعضي از مسائل اجتماعي مي فرمايد: وارد خانه كسي بدون اذن صاحبخانه نشويد و اگر به شما اذن داده نشد و گفته شد كه برگرديد و وارد نشويد, آن را بپذيريد و برگرديد, اين پذيرش و رعايت ادب اجتماعي براي شما عامل تزكيه است «فَإِن لَم تَجِدوا فيها أَحداً فَلا تَدخلوها حتي يُؤْذَن لَكم و إِن قيل لَكُم ارجِعوا فارجعوا هُو أَزكي لكم والله بِما تَعملون عَليم» نور/28.

اگر خواستيد به ملاقات كسي برويد, در صورتي كه كسي در خانه نباشد, وارد آن نشويد تا براي ورود شما اذن صادر شود و اگر آن شخص از پذيرش شما معذور بود و اعتذار نمود, شما عذر او را بپذيريد و برگرديد و گرفتار خودسري نشويد. اين خفض جناح و هضم غرور زمينه مناسبي براي پرورش روح است؛ زيرا در اين هنگام كسي كه علاقه كاذب به مقام و جاه دارد از اين برخورد, تفسير سوء مي كند, اگر انسان اعتذار صاحبخانه را پذيرفت علاقه صادق او به كمال روح محقق مي شود و با اين علاقه، زمينه پذيرش دستور الهي را براي خود فراهم مي كند.

اين گونه از آزمون هاي خانوادگي و اجتماعي, وسيله خوبي براي تزكيه روح و مشخص كردن انتخاب خودخواهي يا خداخواهي است. خداي سبحان به همه خاطره هايي كه در اين گونه از رويدادها در صحنه نفس ظهور مي كند, آگاه است. امتياز بين خودخواهي و خداخواهي بسيار ظريف است و سالكان كوي تزكيه, بايد با معيار دقيق، اين ظرايف را شناسايي كنند؛ زيرا روح شناسي با بضاعت اندك علمي بسيار سخت است و روح پروري سخت تر؛ ليكن طي راه سخت با استعانت از لطف خداي سبحان آسان مي شود.

ج) درباره رعايت حجاب و حفظ حرمت خاندان پيامبر اكرم(ص) مي فرمايد: اگر خواستيد با همسران پيامبر(ص) مطلبي را در ميان بگذاريد و چيزي از آنها بپرسيد, سعي كنيد كه اين برخورد و پرسش و پاسخ از پشت پرده يا ديوار و مانند آن باشد: «و إذا سَأَلتُموهُن مَتاعا فسئلوهن من ورا حجاب ذلكم أطهر لقلوبكم و قلوبهن» احزاب/53. اگر چيزي از وسايل زندگي را از همسران پيامبر مي خواهيد از پشت پرده بخواهيد اين كار براي پاكي دل شما و طهارت قلب آنها بهتر است حفظ عفاف و حرمت, براي تحصيل طهارت دل عامل مؤثري است. و برخورد رو يا رو, احتمالا موجب رين و آلودگي دل و قذارت نفس و يا مانع قداست آن گردد. انسان اگر بخواهد چيزي از نامحرم بپرسد, رو يا روي سئوال نكند بهتر است, چنان كه به زنان پيامبر(ص) دستور داده شد كه شما در سخن گفتنم آهنگتان را نازك و رقيق نكنيد: «ولا تخضعن بالقول فيطمع الذي في قلبه مرض وقلن قولا معروفا» احزاب/32. زيرا نامحرمي كه قلبش مريض است طمع مي كند. لذا سخن شايسته بگوييد خوب حرف بزنيد و حرف خوب بزنيد.

در اين آيه كريمه, هم به بيماران قلبي هشدار داد تا بدانند كه طمع در نامحرم نشانه مرض دل است, و هم راه درمان و دفع يا رفع اين گونه از بيماري ها را بيان فرموده و به انسان سالك اعلام كرد كه اگر قلب تو با ديدن يا شنيدن منظره شهوت انگيز, در نامحرم طمع مي كند, بدان كه قلب تو سالم نيست و راه تطهير آن اين است كه عفيف باشي. انسان عفيف, مزكي و طاهر است و انسان طماع آلوده است.

قرآن به منظور تزكيه جامعه, هم به مردها فرموده تماس رو يا رو با زنان پيامبر اكرم(ص) نداشته باشيد و سئوال و جوابتان در پشت پرده حجاب باشد و هم به زن ها دستور داده كه صرف پوشيدن چهره و پرهيز از تماس بي واسطه كافي نيست, بلكه در هنگام گفتگو با مردها صدا را رقيق و جذاب و گيرا نكنيد, تا زمينه آز بيماردلان نشود. چنان كه لازم است از تعبيرهاي فتنه آميز جدا پرهيز شود.

اگر كسي نخواست به حفظ ظواهر و رعايت دستورهاي حجاب و عفاف اعتنا كند, به بهانه اين كه قلب بايد سالم باشد, جوابش اين است كه طهارت دل فقط با عواملي حاصل مي شود كه خداي سبحان آن را موجب تزكيه معرفي كرده است.

بنابراين, هم زنها مي توانند شئون فردي و اجتماعي را به خوبي رعايت كنند و هم مردها ليكن در صورتي كه هر كدام در حريم اختصاصي خود قرار گيرند. و اگر نيازي به طرح سئوال و پاسخ بود, سعي شود كه رو يا رو نباشد. زن ها بكوشند كه سئوال و جواب را با صداي نازك و گيرا ادا نكنند. و همگان اعم از زن و مرد بدانند كه رعايت اين ادب اخلاقي هم عامل تزكيه نفوس مردان است و هم سبب تهذيب روح زنان.

بعضي از اين نمونه هاي ياد شده براي تعديل غريزه خودخواهي و تكبر, و بعضي براي تعديل غريزه جنسي است؛ زيرا اين غرايز مانند علف هرزي است كه بايد مزرع دل از آن پاكسازي شود تا زمينه رشد شجره طوبي يعني طهارت روح فراهم آيد.

د) درباره مسائل مالي و رعايت حقوق محرومان و ايثار و نثار, مي فرمايد: «وسَيُجَنبها الاَتْقي الَذِي يؤتي ماله يتزكي» ليل/17 و 18. و به زودي با تقواترين مردم از آن (دوزخ) دور داشته مي شود, همان كس كه مال خود را مي بخشد تا پاك شود. يعني دلبستگي هاي مالي همانند علف هرزي است كه بايد از صحنه دل زدوده شود. كسي كه مال حلال خود را به منظور تزكي و تحصيل طهارت روح به مستمندان مي پردازد, يا در راه خير صرف مي كند, از ديگر مردان با تقوا پرهيزكارتر است و در نتيجه از ديگر صاحبان كرامت, كريم تر خواهد بود؛ زيرا كرامت بر محور تقوا است و آن كس كه اتقي است, اكرم است و كسي كه از ايثار مال حلال به منظور تزكيه روح خويش بهره مند شد, از آتشي كه كافران شقاوتمند و ملحدان تبه كار به آن سوخته مي شوند, بركنار خواهد ماند.

«لا يَصْليها إِلا الأَشقي الَّذي كَذَّب وتَوَلّي» ليل/15 و 16. يعني كسي جز بدبخت ترين مردم وارد آن (دوزخ) نمي شود, همان كس كه آيات خدا را تكذيب كرد و از خدا رو برگرداند. مقصود از اين حصر يا خلود در دوزخ است و يا نوع خاصي از تعذيب, كه دامنگير كسي مي شود كه هم از لحاظ اعتقاد به مباني اصول دين به تباهي تكذيب و انكار تن داده است و هم از لحاظ اعمال عبادي و انجام تكاليف الهي روبرگردانده است, وگرنه گروه ديگر نيز اهل دوزخ خواهند بود.

پرداخت مال در صورتي موجب طهارت روح پرداخت كننده مي شود كه پرداخت آن با نيت خالص صورت گيرد و خود مال نيز حلال باشد, چون همه انفاق ها, خواه واجب و خواه مستحب, بايد از مال حلال باشد؛ و مال حرام متعلق زكات و مانند آن نخواهد بود, بلكه بايد به صاحب آن مسترد شود. مثلا درباره مال ربا فرمود: «فَلَكم رؤوس أَموالِكم لا تَظلمون وَلا تَظلِمون» بقره/279.

يعني فقط اصل مال از آن شما است و تمام بهره هاي ربوي آن بايد برگردد, به طوري كه نه ستم بكنيد و نه مورد ستم قرار گيريد. گرچه مال عامل قيام فرد و جامعه بوده و قوام زندگي به آن است؛ ولي مال حرام, همانند مهره چوبين است كه اثر مهره طبيعي بدن را ندارد و قهرا مايه قوام بدن و پايه قيام وي نخواهد شد. لذا فرمود: «إنما أموالكم و أولادكم فتنه» تغابن/15.

در مسائل مالي آنچه به تزكيه روح مرتبط مي شود, اين است كه در تحصيل مال از مرز حلال تجاوز نشود و در جمع و نگهداري آن به ايثار و انفاق واجب و مستحب آسيب نرسد؛ گرچه نبايد به اسراف يا بسط كامل منتهي گردد. چنان كه فرمود: «ولا تَبْسُطها كُل البَسط» اسراء/29.

آشنا شدن به اين احكام، همان تعليم كتاب و حكمت است, ولي عمل خالصانه به آن, همان تزكيه است. آيه «إنما الصَدقات لِلفُقراء والمَساكين» توبه/60.

خود تعليم حكم خداست كه صدقات را بايد به فقرا و مساكين داد يا در مصارف خير ديگر صرف كرد. ليكن آيه «وَسَيُجَنَّبُها الأَتقي الَذِي يُؤتي مالَه يَتزكي» و آيه «خُذْ من أَموالهم صَدَقه تطهرهم و تزكيهم بها» توبه/103. در مقام بيان اين حقيقت است كه با پرداخت زكات تطهير نفس و تزكيه جان محقق مي شود.

---

: آية الله جوادي آملي
تفسير موضوعي قرآن ج 12 (فطرت در قرآن)